Валерий Николаевич Луковцевы 60 сааһын туолар үбүлүөйүнэн эҕэрдэлиибит!

Бу күннэргэ ытыктыыр киһибит, “Бичик” кыһа хампаанньатын сүрүннүүр дириэктэрин солбуйааччы, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ бэчээтин туйгуна Валерий Николаевич Луковцев-Дьурустаан 60 сааһын туолар бэлиэ кэмэ тосхойдо.

Валерий Луковцев бастыҥ редактор, чаҕылхай публицист, сүмэлээх тыллаах тылбаасчыт, кинигэни суруйааччы да, талан-табан оҥорооччу да быһыытынан култуура эйгэтигэр киэҥник биллэр.

Бүгүн биһиги, кинини кытта бииргэ эҥээрдэһэн, биир тэрилтэҕэ үлэлии сылдьар кэлэктиибэ, истиҥник ЭҔЭРДЭЛЭЭН туран, тумус туттар киһибит ис киэбин төһө билэрбитин тургутунаары, бэйэтин сөбүлэҥинэн, эҥинэ бэйэлээх эридьиэстээх ыйытыыларынан, эрийэн-мускуйан баран, хайдах баарынан хоруйдаабытын эһиэхэ тиэрдэбит.

Аска-үөлгэ сыһыана—аһары!

-      Валерий Николаевич, Эн тоҕо ас иҥмэтэх курдук быһыылаах-таһаалаах киһигиний?

-      Бииринэн, аҕам да, кини бииргэ төрөөбүттэрэ, кини өттүнэн аймахтарбыт бары даҕаны хатыҥыр, сула соҕус, үрдүк уҥуохтаах дьон этилэр. Ол иһин оннукпун, кинилэри утумнаабыппын. Иккиһинэн, эдэрбиттэн сүүрүүнэн дьарыктаммытым. Ордук устудьуоннуу сылдьан биир кэмҥэ утумнаахтык дьарыктанан балачча үчүгэй көрдөрүүлэрдээх этим. Тенниһи сөбүлүүбүн итиэннэ сарсыарда өттүгэр сатыы хаамарбын, хамсанарбын сөбүлүүбүн. Олорор үлэлээх буолан, быыс булларбын, хамсана-имсэнэ сылдьары сыаналыыбын.

-      Туох аһылыгы күндүргэтэҕиний?

-      Ордук сааһыран эрэр киһи аһы суолталыыр, өйдүүр буолар эбит. Билигин ханна баҕарар, чөл турукка туһалаах, маннык астары болҕойуҥ диир кинигэ-сурунаал хара баһаам. Онно үчүгэй сүбэ бөҕө баар. Мин төрүт аспыт наһаа туһалааҕын билэбин. Наһаа астынабын. Холобур, хаан, харта, убаһа этэ, субайа, собо, тоҥ балык, сир аһа, суорат, иэдьэгэй, чөчөгөй курдук астары астынабын. Дыраһааҥкыны сөбүлүүбүн. Төрүт аспыт сахаҕа эрэ буолбатах, бу дойдуга дьон олохсуйан, манна төрөөбүт омуктарга кытта олус туһалаах, иҥэмтиэлээх эбит диэн билим быһаарыыта баар. Онон, сахалыы аспыттан туораабаппын.

-      Бэйэҥ асчыккын? Тугу сатыыгыный?

-      Төрүт асчыта суохпун. Дьиэ үлэтигэр абыраллаах киһим кэргэним. Үлэлээн, мунньахтаан ыкса киэһэ биирдэ бүтэн, сылайан-элэйэн,    тугу да өрө тардар кыаҕа суох киһи кэлэбин. Кини барытын дьаһайар. Астаабатаҕына аччык хонор кутталлаахпын. Устудьуоннуур сылларга биһиги уолаттар аһыыр-аһаабат сырыттахпыт. Хоско күөстэммэт этибит. Наар остолобуойга сылдьарбыт. Ол—баайбытыттан буолбатах, дьаһал суоҕуттан буоллаҕа... Интэринээтчик омсолоох үөрүйэҕэ.

-      Хотунан-соҕуруунан айаннаабыт киэҥ ыырдаах киһи буоларгынан, Эн ханнык омуктарга туох астарын олус сөбүлээбиккиний?

-      Азербайджаҥҥа, Бакуга 2000 сыллаахха уопсастыбаннай үлэбинэн тиийэ сылдьыбытым. Кинилэр бүлүүдэлэрин сөбүлээбитим. Санаторий-куруорт сиргэ түһэрбиттэрэ, онуоха астара-үөллэрэ аһыы-ньулуун буолбатах, арыыта-сыата суох буолан астына аһаабытым. Үрүҥ астара, айраннара эҥин аһара бэрт. Дьиҥэр ити илиҥҥилэрдии плов эҥин, бэйэлэрэ оҥордохторуна, үчүгэй ини диэн сөбүлэһэбин. Ол эрээри олус сыалааҕы-арыылааҕы, аһыыны-кутууну соччо сэргээбэппин. Идэһэ этэ үчүгэйиэн. Биирдэ Андрей Васильевич Кривошапкины кытта хайа быыһыгар Сэбээн Күөлгэ сылдьыбыппыт. Онно сиргэ-уокка сылдьан ыалдьыттары күндүлээн, сип-сибиэһэй таба этин үтэһэҕэ үөлэн, уокка сырайан амсаппыттарын олох умнубаппын. Минньигэһин эриэхсит! Сүмэһинэ олус да бэрдэ. Тууһа суох эрээри, көр, туох да тумаҕа наадыйбат ас ол этэ.

-      Дьиэҕэ куруук туттар хобордооххут диаметра төһөнүй?

-      (Күлэр). Ону билээхтээбэт буоллаҕым. 20-чэ см-дааҕа ини... билбэппин.

-      Мииҥҥитин хас лиитэрэлээх көстүрүүлэҕэ күөстүүгүтүй?

-      Кэргэним эмиэ үлэлиир. Ол иһин эмиэ куруук иллэҥэ суох да буоллар, сахалыы миини, борщу буһарар. Арааһа, 3 эҥин лиитэрэлээххэ эбитэ дуу...

-      Сиир арыыгыт хайа дойду киэнэй?

-      Чурапчы уонна Уус Алдан. Таатта киэнэ түбэһэр-түбэспэт. “Мясной двор”-тан ылабыт. Мин ылааччыбын, ол иһин билэбин.

-      Убаһа этин сиигин дуу, сылгыны дуу?

-      Убаһа этин Уус Алдан, Таатта киэнин эрдэттэн үлэһэн ылабын.

Дьиэҕэ-уокка—дьикти!

-      Куорат киһитин быһыытынан бөх тоҕуутуттан ураты дьиэҕэр тугу туһалыыгыный?

-      Маҕаһыыҥҥа судургу аһылыгы атыылаһабын. Үксүгэр эрдэттэн маны ылаар диэн этиллибити. Була сатаан атыны ыла сатааччым суох.

-      Иһити төһө ыраастык сууйаҕыный? Муостаны?

-      Кыһаллан сууйабын. Муостаны ситэ көрбөккө, ыксаан эҥин... ардыгар соччо кикирийбэппин быһыылаах.

-      Дьахтар күнүгэр дьиэтээҕи даамаларгын хайдах маанылыыгыный?

-      Бэлэхтэрбин үөрэ-көрө биэрэбин. Куукунаҕа, бырааһынньыктыы остуолу тардарга көмөлөһүөхпүн баҕарарбын көрдөрөбүн эрэ буоллаҕа уонна мэһэйдэспэккэ эрдэ-сылла туораан биэрэбин, буккуспаппын. Үксүн дьоро күн мааны остуолугар түбүгүрүүгэ өй-санаа өттүнэн, тылбай-өспөй буоламмын өйүүбүн быһыылаах. Онон остуолга олох орооспоппун.

-      Бүрүүкэҕин бэйэҥ өтүүктүүгүн?

-      Улахан ыксалга эрэ. Үксүгэр кэргэним көрөр-истэр, барытын эрдэттэн бэлэмниир.

-      Оттон хаалтыскын ким баайарый? Хас ньыманы билэҕиний?

-      Бэйэм. Биир эрэ олох биэринэй ньымалаахпын. Бэрт түргэнник 4-5 мүнүүтэ иһинэн баанабын, уһунун-кылгаһын суоттаан, ардыгар өһүлэ-өһүлэ да буоллар, үчүгэйдик баанабын дии саныыбын.

-      Гардеробкар хас наскылааххыный? Дьүһүннэрэ?

-      (Мунаарар, ааҕар быһыылаах). Элбэх ини. Паараларын наһаа буккуйтуур идэлээхпин. Ол сылдьан олдьу-солдьу наардыыбын. Кэргэним барахсан эрдэттэн холбуу тутан уурбутун ыһан кэбиһэбин. Ону билинэбин. Үксэ хара, хараҥа дьүһүннээх. Көстүүмҥэ дьүөрэлии диэн санааттан. Кроссовкаҕа кэтэргэ сырдык да баар. Уопсайынан, күннээҕи таҥаска табыгастааҕы, спортивнай истиили сөбүлүүбүн.

-      Куукунаҕар хас розетка баарый?

-      2-3-нэн наар туһанабын да... арааһа өссө хас да баар быһыылаах, халадыынньык, СВЧ эҥин холбоноругар...

-      Өтүүгүҥ уутун ханан кутаҕыный? Үөһээнэн дуу, ойоҕоһунан дуу?

-      Отой билбэппин.

Доҕордоох буолар—дьол!

-      Чугастык саныыр атаскар наһаа кыыһырдаххына, туох эмэ диэн үөхсэҕин дуу? Оннук тыллааххын? Онтуҥ суолтата?

-      Суох диэххэ сөп. Үөхсүбэт идэлээхпин. Оннук тылым суох.

-      Доҕотторгор хоргутар түгэннэрдээххин? Төһө түргэнник аһарынаҕыный?

-      Дьон буоллахпыт дии. Биирдэ эмэ баар буолуон сөп. Аһарынабын, түргэнник.

-      Эйиэхэ хаачыстыбата мөлтөөбүт булт этин биир эмэ доҕоргор атыылаа диэн куду аспыттар. Хайыыр да кыах суох. Бу түгэҥҥэ ол харчыны туттара охсуохтааххын. Хайа доҕоргор туох албаһынан, хайдах сатааҥҥын, кимиэхэ   биэриэҥ этэй? Туох диэн санааттан?

-      Бииринэн, атыылыырга дьоҕурум отой суох. Наһаа кыбыстабын. Онон ити эти атыылатаргын отой аккаастыыбын. Буолаары буолан хаачыстыбата суоҕу. Итинниккэ букатын киириммэппин. Хайдах да ык.

-      Биир ааттаах атаскыттан балыктыы бараарыгын остоох саппыкы уларсыбыккын. “Олох саҥардыы атыыласпытым, биирдэ эрэ кэппитим”,-- диэн киһиҥ биэрбит. Ууга киирбитиҥ, арай, тэстибит эбиттэр, иккиэн. Туох дии саныаҥ этэй?

-      Дьэ дьиибэ эбит. Итинник буолуон табыллыбат да буоллар, холобурга диэ. Туох диэмий, судургу буоллаҕа, саппыкыта тымныыга эрэһиинэтэ тоҥон тэстибитин билээхтээбэтэх эбит диэм ини.

-      Онтон кэлэҥҥин саппыкыгын биэрэргэр “тэстибит” диэбиккин киһиҥ итэҕэйбэт, уорбалыыр, “бай, сабыс-саҥа этэ” диир. Хайыыгыный?

-      Оттон хайыахпыный, чахчы оннуга диэн этэн көрүөм буолуо эрээри, ылымматаҕына онон хааларыгар тиийэр.

Ааптардарга сыһыана—аһары!

-      Биир үтүө сарсыарда эйиэхэ мара-сара таҥастаах-саптаах дьахтар киирэр уонна “Саҥа ромаммын аҕаллым. Олох буомба суруйуу!” - диир. Онтун аны көрдөрбөт. Харчыга эрэ көҥүллүө үһү. Кэпсэтиини хайдах ыытаҕыный?

-      Итэҕэтэ сатыыбын. “Кота в мешке” ылбаппын диэн быһаара сатыам. Уопсай бэрээдэги быһааран өйдөтөн көрүөм буоллаҕа. Онтон арай ис хоһоонун кэпсээтэҕинэ, наһаа интэриэһинэй быһыылаах диэн сэрэйдэххэ, саҥатыттан сылыктаан, тыла-өһө сааһыламмытыттан сиэттэрэн, итэҕэйдэрбин баҕар...

-      Аны ол дьахтарыҥ букатын тахсыбат, устунан арааһы бары туойан барар. Хайдах гынаҕын? Киминэн үүрдэрэҕиний?

-      Ыксаатахха, суһал наада буолла диэн баран бэйэм тахсан барыам.

-      Наһаа үчүгэй айымньыны аҕалбыттар. Ол эрээри сэрэтэллэр, киниэнин бэчээттээмэ, кутталлаах киһи диэн. Тугунан сиэттэрэҕиний? Хайыыгыный?

-      Наһаа үчүгэй айымньы буоллаҕына, туох да диэтиннэр, син биир ылабын. Сэрэнэр миэрэни да сэмээр ылыллыа буоллаҕа.

-      Бэчээккэ булгуччу тахсыан баҕарар уонна ханнык эмэ суруллубут айымньытын кыбынан, кыһалҕаҕа наһаа кыпчыттарбыт билэр киһиҥ кэлэр. Хайдах көмөлөһөҕүнүй?

-      Айымньытын сүбэлээн-амалаан биэрэн хат суруйтарарым дуу эбэтэр үчүгэй редактор булан биэрэбин уонна уопсай күүһүнэн оҥоро сатыыбыт.

Иһэ истээх, таһа тастаах түгэннэртэн...

-      Имиллибит бүрүүкэлээх Ил Дархаҥҥа сирэй көрсүһүүгэ тиийэн хаалбыккын. Ол эйиэхэ кэпсэтэргэр төһө мэһэйдиэх этэй?

-      Биллэн турар, бастаан утаа мэһэйдиэ ини. Ол эрээри боппуруостан тутулуктаах буоллаҕа, дьылҕаны быһаарсар тыын дьыалаҕа кэлбит буолларбын, онно болҕомтобун ууруо суох этим.

-      Билигин сибэкки маҕаһыыныгар кыһыл өҥнөөх орто улахан роза сыаната төһөнүй?

-      Билбэт буоллаҕым дии...Тыһыынча?

-      Саамай элбэҕэ кэргэҥҥэр хас оруосаны хаһан бэлэхтээбиккиний? Тоҕо?

-      Үбүлүөйүгэр бэлэхтээбитим... Элбэх этэ быһыылаах, ахсаанын аахпаккабын, наһаа үчүгэй көстүүлээх буолуохтаах диэнтэн сиэттэрэбин. Куруук.  

-      Кэргэниҥ былааччыйатын размера?

-      48 этэ, улаханнык уларыйа илик курдук көрөбүн...

-      Ону хантан билэҕиний?

-      Урут соҕуруу сылдьан кэһиилэнэ сатыыр идэлээх этим. Муоданы сырсан билээхтээбэппин да буоллар. Ол сылдьан сыыһа-халты атыыланан-тутууланан, сүбэ быһыытынан, аны мин ылбат буолбутум.

-      Киниэхэ анаан мааны, ымсыыра көрбүт таҥаскын атыылаһаҕын дуу?

-      Суох. Харчытын баҕас биэрэбин, бэйэҥ талан ыл диэн этэр, маанылыыр буоллаҕа.

-      Омук сириттэн кыыскар туох кэһиилэнэҕиний?

-      Урут оттон, улаатан эрэр оҕоҕо үлэх быһыытынан футболкалары, джинсыны, кроссовкалары көрөөччүбүн. Муода ыйыытынан кини сааһыгар сөптөөх, угги, тимбо бачыыҥка эҥин буолара....

-      Биирдэ эмэ килиэп ыла аттынааҕы маҕаһыыҥҥа тахсан баран аралдьыйан уһаабыт түгэннээххин дуу?

-      Буолааччы. Уопсайынан үлүһүйдэхпинэ, бириэмэни өйдөөбөккө хаалабын. Чаас ырааппыт буолан хаалар, оччоҕо биирдэ бабат диэччибин. “Увлекающаяся натура” буоларбын билинэбин.

-      Кими эмэ, уоскутаары, алы эрэ гынаары сымыйанан кэпсээбит түгэннээххин?

-      Оннук түгэн суох. Сымыйалыыры сатаабаппын, тылым тахсыбат. Наһаа ыксаллаах түгэҥҥэ киһини уоскутаары, уҕарытаары, балаһыанньатын арыый үмүрүтэн, сымнатан эрэ биэриэхпин сөп, сымыйаҕа тиийбэккэ эрэ.

-      Эн таҥаскын бэйэҥ баран маҕаһыынтан ылынаҕын?

-      Син ылааччыбын. Ол эрээри кэргэмминиин атыылаһары ордоробун. Дьахтар хараҕа эрэллээх.

-      Бинсээк ылыммыккын. Үлэҕэр бары “наһаа астык” дии-диилэр кэмпилимиэн бөҕөтө. Кэргэниҥ буоллаҕына, “олох куһаҕан” диир. Хайыыгыный, кэтэҕин дуу, быраҕаҕын дуу?

-      Наһаа сөбүлээбэт буоллаҕына сөбүлэһиэм этэ. Ол эрээри оччо үчүгэйдик миэхэ барсар буоллаҕына, бырахпаппын. Кини көрбөтүгэр син биир кэтиэм буоллаҕа дии.

-      Тыҥыраххын нэдиэлэҕэ хаста кырынаҕыный? Пилкалааххын дуу?

-      Нэдиэлэ аайы даа? Эчикийэ... Син уонча хоно-хоно кырынабын буоллаҕа... бэйи, кырыныахха диэтэххэ. Оннук аалынар эҥин тэрилим суох.

-      Биир ытыктыыр киһигитин эҕэрдэлии тиийбиккин. Эйиэхэ утары ол биэчэргэ бэлэххин, сибэккигин “Бичиктэн” аҕалыахтаахтарын тоҕо эрэ тардыллыбыттар. Эйиэхэ эҕэрдэлээ диэн тылы биэрэн кээспиттэр. Тугу саныаҥ этэй? Хайдах гынан балаһыанньаттан тахсаҕыный?

-      Көһүппэтэх өттүбүтүттэн кыра буксуйуу барда, бырастыы гын, билигин сотору бэлэмнээбит бэлэхпит кэлиэ диэм. Уопсай балаһыанньаттан кыайыылаах тахсарга, табыгаһа суох да буоллар, кыһанан көрүөм.

-      Омук арыытыгар “Бичиктэр” бары сынньана сылдьаҕыт. Дьэ, кэпсэтии бөҕө кэнниттэн, ол дойду баайдара кинигэ таһаарар кыһаҕар буор-босхо 100 мөл доллары биэрэбит диэбиттэр. Ол эрээри усулуобуйалаах. Биһигини кытта биир күн пляжка барсар буоллаххына диэн. Нуддистары кытта. Хайыыгыный? Тоҕо?

-      Барбаппын. Төрүт табыгаһа суох быһыы. Атыыланыы курдукка тэҥнээх буоллаҕа. Киһи бэйэтин бодотун билинэр буоллаҕа, оннукка киириммэтэх киһи. Наһаа харчы эрэ туһа диэн сиэрбин сүтэрбэппин.

Дьэ, доҕоттор, ыйытыыга хоруйдар итинниктэр. Билигин ити эппиэттэри ырытабыт уонна Валерий Луковцев КИҺИ быһыытынан дьиҥ сэбэрэтин таһаарабыт.

Тургутуктар ыйытыылара мээнэҕэ буолбатахтар, ардыгар үтэн-анньан көрөр ис хоһоонноох, кэтээн-манаан, балталаан ылыы төрүөтэ ДЬИҤ СИРЭЙ МЭТИРИЭТИ таһаарыы.

Онон, түмүккэ маннык буолан таҕыста.

1. Эт-хаан өттүнэн чэгиэн (төрүттэринэн), бэйэтин көрүнэр (теннистиир), туругун хонтуруолланар (олорор үлэлээҕин билинэр, киэһэ сарсыарда сатыы хаамар), аһын-үөлүн кичэйэр (төрүт аһылыгын туһатын, сүмэтин бэркэ билэр, арыытын-этин эрдэттэн бэйэтэ дьаһанар), бэйэтэ сөбүлүүрүн тутуһар (аһыыны, аһары тумалааҕы сэҥээрбэт, омуктар да астарыттан аҥаар кырыы буолбакка табыгастааҕын эрэ талан боруобалыыр), кытаанах сүрүннээх КИҺИ. Ол хаачыстыбата тылыгар таҕыста (Хоско күөстэммэт этибит. Наар остолобуойга сылдьарбыт. Интэринээтчик омсолоох үөрүйэҕэ). Тоҕо диэтэххэ, оҕо сылдьан, улаатар сааспар аанньа аһаабатаҕым диэн тугу соһуйа көрбүтүн барытын уобалыы сылдьар кыдьыга суох. Ону сэргэ иһити-хомуоһу атыыласпат, уратытын-арааһын өйдүү сатаабат (хобордооҕун кээмэйин чуо билбэт), төһөнү сиири-күөстүүрү болҕойбот майгыта (кыра дуу, улахан дуу көстөрүүлэтэ) КИНИ КӨҤӨҺӨ СУОҔУН туоһулуур.

2. Дьиэтигэр-уотугар БЭРИНИИЛЭЭХ, дьиҥнээх аныгы үйэ ЭР КИҺИТЭ тыыннаах. Тоҕо диэтэххэ, иһит сууйартан, муоста сотортон аккаастаммат. Холкутук ити үлэни толорор кыахтаах. Аска-үөлгэ буккуспат, дьиэ иһинээҕи дьонун маанылыыр эрээри бэйэтэ олус МААНЫ КИҺИ (наскыны кэргэнэ пааралаан уурбутун буккуйар эрэ, бүрүүкэтин үксүн бэлэми кэтэр). Оччотугар кини БУЛААЧЧЫ уонна ХААЧЧЫЙААЧЧЫ хаачыстыбата күүстээх. Дьиэ ис-тас көрүҥэр, куукунаҕа розетка ахсааныгар наадыйбат. Ону туруорсан дьаһайар, уларытар-тэлэритэр соругу дьонугар холкутук итиэҕэйбит.

Дьэ, ол эрээри кэккэ түгэҥҥэ консервативнай көрүүлээх, тас көстүүтэ күннэтэ уларыйарыгар, муодаҕа саҥаны киллэрэ сатаан оонньууру сөбүлээбэт, хаалтыһын бэйэтэ эрэ сөбүлүүр соҕотох ньыматынан баанар! Онуоха кими да чугаһаппат, итэҕэйбэт.

3. КЫРДЬЫКСЫТ. Ким да буоллун, үөхсүө, этиһиэ суоҕа. Барытын хайдах баарынан судургутук быһаарса сатыа. Хос тыла, санаата суох буолуу КҮҮСТЭЭХ личность көстүүтэ.

4. АҺЫНЫГАС уонна алҕас кыраттан да иирээн тахсыах түгэнин үмүрүтэ сатыыр, ИЛИ-ЭЙЭНИ олохтуур, ол сиэрин тутуһар үчүгэй хаачыстыбалаах. СИРЭЙ КӨРБӨҔӨ суох, киһиэхэ тас дьүһүнүттэн көрөн сыһыаннаспат. Ону таһынан олус принципиальнай (сэрэтии баарын үрдүнэн бэйэтэ быһаарыныыны ылынартан толлубат).

5. СИЭРДЭЭХ. Тас солотууга охтубатах (тыҥыраҕын кырынара, онно сыһыаннаах тэрилинэн туһаммата), ОЛОХТООХ тыллаах, толкуйдаах (бэрэсидьиэҥҥэ имиллибит таҥастаах тиийэн да баран ороһуйбат буолуу). Ахсаан, отчуот туһугар охтубатах, чиҥ, хаачыстыбалаах, үйэлээх дьыала иһин олоҕун анаабыт ЧИЭҺИНЭЙ, ТУС ААТЫН ХАРЫСТЫЫР киһи (сибэкки сыанатын билбэтэ, оруосаны устууканан буолбакка, симэммит кэрэкэтин сөбүлээн атыылаһар майгыта).

6. Дьиҥнээх ДЖЕНТЛЬМЕН. Кэргэнигэр, оҕотугар хардарыта итэҕэйсиилээх, сиэдэрэй сыһыаннаах, ханна да сырыттын кинилэри маанылыыр, кэһиилэнэр. Дьахтар аймахха сыананы кэргэниттэн сиэттэрэн биэрэр (былааччыйатын размерын билигин да билэр, оҕотун ылар таҥаһыгар сыыстарарым диэбэт). Кэргэнин үрдүктүк тутар. Кини санаатын сыаналыыр, булгуччу болҕойон истэр (таҥас-сап атыылаһыытыгар, мөккүһэ барбат). Иһигэр сөбүлэспэт да буоллаҕына, ону аахсары наадалааҕынан аахпат. Ол эрээри быһаарыныыны мэлдьи бэйэтэ ылынар.

7. Уопсастыба санаатын боҕомтолоохтук ырытар уонна үксүгэр ылынарын (дьон сөбүлээбит бинсээгин кэтэрин) быһыытынан көрдөххө, УОПСАСТЫБАННАЙ диэйэтэл диэн аата мээнэҕэ буолбатах эбит. Ону сэргэ хаһан да КИҺИНИ КИҺИЭХЭ УГАН БИЭРБЭТ майгылаах (сибэккитэ суох эҕэрдэлээн баран, дьонун мөҕүттүбэт, үҥсүбэт).

8. Дьиҥ САХА эрэллээх САЛАЙААЧЧЫТА. Бу үлүгэр балысхан үйэҕэ харчы эрэ туһа диэн (пляжка ыҥырыыны ылымматыттан көрдөххө) быстах быһыыга былдьатар куттал киниэхэ суох.

БУ ТУРГУТУК түмүгүнэн бэйэтэ тахсан кэллэ: аныгы үйэҕэ эрэллээх киһи салайыытынан үлэлиир—улахан табыллыы!