ДЬАХТАР АНАЛА

— Бачча абыратан, үс кыһыны быһа иһэр мууспун киллэттэрэн баран бэйэм бэйэбинэн хаарыан доруобуйаны алдьатар аад аһын биэрбэппин. Хата, ол оннугар сылаас, дьиэ аһына киирэн аһас, — диэн ыҥырбыта.
Өтөрүнэн атын дьонтон киһилии кэпсэтиини, тэҥ курдук сананар сылаас сыһыаны билбэтэҕим ырааппыт киһи — мин соһуйан хаалбытым. Сөбүлэһэрбин биллэрэн, саҥата суох өрө кэҕиҥнээн ылбытым быһыылааҕа. Куба курдук маҥан, ып-ыраас кэрэ сэбэрэлээх дьахтар аттыгар бэйэм дьүһүммүттэн-бодобуттан, сыппыттан-сымарбыттан төһө да кыбыһыннарбын, дьиэҕэ киирсибитим. Туох эрэ абылыыр күүс миигин маҕаньыыт кэриэтэ тардар, угуйар курдуга. Кини атыттар курдук сэниирдии-сиргэнэрдии, абааһы көрөрдүү туттубатыттан, эбэтэр аҕа саастаах эмээхситтэр курдук аһына, сэмэлии, үөрэтэ-такайа, сүбэлии сатаабатыттан, таҥнарытын, хаһааҥҥы эрэ доҕорун көрсүбүт киһилии үөрэ-көтө кэпсэтэриттэн, истиҥник сыһыаннаһарыттан эр санаабын киллэрбитим. Мыыла диэни билбэтэҕэ ырааппыт илиилэрбин күүгэн буолуор диэри дэлби мускуйан, ыбылы суунан баран аһыыр остуолга кэлбитим. Дьэ, уонна өтөрүнэн аһаабатах дьиэтээҕи минньигэс аһы тото-хана аһаабытым. Ол аһыы олорон күнү-дьылы, күннээҕини, улахан суолтата суоҕу кэпсэттибит быһыылааҕа. Ол эрэн саамай күндү истиҥ кэпсэтии онно буолбута диэн күн бүгүнүгэр диэри астына саныыбын. Арчы барахсан биир тылынан арыгыһытым туһунан таайтаран да ахтан аһарбатаҕа. Мин да арыгы көрдүүр туһунан төбөбөр да оҕустарбатаҕым. Аһаан бүтэн тахсаары турдахпына миэхэ харчы ууммута. Онуоха мин баспын быһа илгистэн баран, кимтэн эрэ куотан эрэрдии сүр тиэтэлинэн тахсан барбытым.
Ити күнтэн ыла өйүм-санаам барыта кини эрэ буолан хаалбыта. Арчы миигин абылаабыта... Түөрт уон алта сааспар, кырдьан баран кылыыһыт буолбут дииллэринии эдэр дьахтары таптаабытым. Кинилиин көрсүөхпүн, кэпсэтиэхпин, кини сымнаҕас харахтарын одуулуохпун олус баҕарар буолбутум. Кэрэ кыыһы таптаабыт, өйүн-санаатын бүтүннүү сүүйтэрбит уол оҕо курдук быһыыланарбыттан бэйэм бэйэбиттэн салларым, сөҕөрүм, атынырыырым. Ол эрэн сүрэҕим хабайар хаба ортотунан тоҕу солоон киирбит дьикти иэйииттэн ханна да саһар, куотар, күрэнэр кыаҕым суоҕа. — Дьөгүөр дууһатын түгэҕэр, сүрэҕин анныгар кистии сылдьыбыт сүрдээх кистэлэн, олус иһирэх бүччүм санаатын арыйан кыыһыгар сибигинэйэ былаастаан салгыы сэһэргии олордо. — Араас сылтах, төрүөт көрдүү сатыырым: «Мас мастаан биэриэхпин аны оһох диэн суох. Арай били киллэрбит мууспун сааһылаан биэрдэхпинэ? Кэбис, аны дьон көрдөхтөрүнэ туох эрэ диэхтэрэ. Чэ, ол эрэн начаас...». Итигирдик саныы-саныыбын уолунуун иккиэн оскуолаҕа сылдьаллара буолуо диэн эбиэт быдан иннинэ күрүөнү нөнүөлээн ыалым тиэргэнигэр киирбитим. Көрбүтүм, олус кичэллээхтик сааһыланан, дьаһаллан аҕай сытара. Дьэ, саат диэтэҕин. Хайыамый, төттөрү төннүбүтүм. Ол киэһэ арыгыһыт атастарым күннэтэ сылдьар үгэстэринэн «чэйдии» кэлбиттэрэ. Идэбитинэн аймалаһан остуол тула олорон эрдэхпитинэ аргыый аҕай дьиэ аана аһылла биэрбитэ. Көрбүтүм — Арчы киирэн турара. Оо, онно кыбыһыннахпыан! Хара лаҕыыр буолбут, арыгы ыар сытынан анылыйбыт, ыһыллыбыт-тоҕуллубут кибис-кирдээх дьиэбэр ып-ыраас, сып-сырдык, сиртэн-буортан тэйбит кэрэ бэйэлээх Арчы чахчы аанньал буолан көстүбүтэ. Тулатын эмиэ да соһуйбуттуу, эмиэ да куттаммыттыы, эбэтэр кэлэйбиттии эргиччи көрөн ылаат тахсан бараары аан тутааҕын харбаабыта. Онтон саараан тура түһэн баран: «Мэ, сылаастыы бу бэрэски амсайаарай диэн киллэрбитим», — диэт салапааҥҥа сууламмыт сып-сылаас бэрэскилэри күүһүнэн кэриэтэ илиибэр куду анньыбыта. Кыл тү- гэнэ тугу эрэ эбии этиэхтии миигин тобулу көрөн ылбыта. Биир тылы ыһыктыбакка киэр хайыһаат тахсан барбыта. Ол түгэҥҥэ мин күндүргэтэ саныыр, көмүскэ тэҥниир арыгыбын иһэр баҕам сарсыардааҥҥы туман курдук ханна эрэ симэлийэн, уостан хаалбыта. Тоҕо эрэ, туохтан эрэ аҕынньым холлорго дылы гыммыта. Кини тахсан бараатын кытары атастарым, миигин талбыттарынан күлүү-элэк оҥосто-оҥостолор, тутан турар бэрэскилээх салапааммын сулбу тардан ылаат сиэн кимиритэн кэбиспиттэрэ. Ол түүн аат эрэ харата остуолга олорсо сатаан бараммын сылайдым, ыарыйдым диэн сылтаҕыран дьоммун үүртэлээбитим. Ороммор тиэрэ түһэ сытан утуйа сатаабытым да, уум олох кэлэн быстыбатаҕа. Арчы аны миигин киһи сылдьар диэн хайыһан да көрбөт гына кэлэйдэҕэ, сиргэннэҕэ буолуо диэн бэйэм бэйэбин мөҕүттэммин, ол онтон санааҕа ыллараммын сарсыарданан биирдэ нуктаан ылбытым.
Сэгэрим, чахчы онтон ыла уруккутун курдук тохтоон кэпсэппэт, чэйдэтэ ынырбат, ас бэрсибэт буолбута. Ол эрэн, мин дьолбор, атыттар курдук сиргэммиттии, абааһы көрбүттүү эмиэ туттубата. Уулуссаҕа алҕас көрсө түстэҕинэ тонхох гынан дорооболоһорун биллэрэрэ уонна мичээрдээн ылара. Кини мичээригэр... аһыныы буолбатах, санньыар санаа толбонуран ааһарга дылы гынара...
Биирдэ саас маҕаһыынтан номнуо күннээҕи аспар кубулуйбут итии ууга буһар кытай лапсата атыылаһан тахсаары турдахпына, утары Арчы киирэн кэлбитэ. Оо, онно мин уон аҕыстаах уол оҕолуу долгуйдум да этэ. Ким эмэ өйдөөн көрбүтэ буоллар, олус соһуйуо, күлүү-элэк да оностуо эбитэ буолуо. Оттон мин кинини көрөр, табылыннаҕына аргыстаһан дьиэлиир баҕаттан таас нөнүө сытар табаары, ону-маны одуулаабыта буолан тардыллыбытым. Сэгэрим өрүү буоларын курдук миэхэ тонхох гынан дорооболоһоот атыыһыты кытары күннээҕини ону-маны кэпсэтэн барбыттара. Кэмниэ кэнэҕэс аһын атыылаһан бүтэн баран «Атыыга эт баар буолааччы дуо? Хаһан кэлиэй?» диэн ыйыталаспыта. Атыыһыт Аанчык сапсыйан кэбиспитэ. Аны күһүн идэһэ кэмигэр эрэ нэһилиэк дьоно бэйэлэрин сүөһүлэрин өлөрөн атыылыахтарын сөбүн туһунан эппитэ. Онтон тохтуу түһэн баран: «Сотору кус көнүллэниэ дии, кимтэн эмэ куста көрдөһөн сиэххин сөп этэ», — диэн эбэн эппитэ. Онуоха Арчы күлэ-күлэ: «Оҕом улаатан бултуу үөрэннэҕинэ, син мин да кус амсайар инибин», — диэбитэ. Мин онуоха «Арба кустуур диэн баар этэ дии!» диэн оройго бэрдэрбиттии таһырдьа ойон тахсыбытым. Арыгыга умса түспут омуммар кустууру, бултууру кытары умнубуппуттан бэйэбин мөҕүттэн ылбытым. Күн аайы орто холуочук туруктаах ииригирбит мэйиим дуомугар син толкуй-санаа киирбитэ. Ол күнтэн ыла куска барардыы ох курдук оҥостон барбытым. Хас да ыалга ордон хаалбыт оттук мастарын, отторун ситэри соһон, тиэйэн киллэрбитим. Дьонум үгэстэринэн уһун моойдооҕунан төлөһөөрү гыналлара. Мин, дьэ кэлэн туох кистэлэ кэлиэй, ымсыыран сыҥааҕым уута сүүрдэр, испэр арыгым үөнэ кыйбаҥалаатар да, хата, сүрдээҕин туттунан, силбин быһа ыйыстан баран «уу харчытыгар» диир идэлэммитим. Ыалларым соһуйбуттуу тэрбэччи көрөллөрө, саҥата суох харчыларын ууналлара. Син харчылаһан баран оройуоҥҥа хаста да тиэстибитим. Өр кэмҥэ бултуур билиэппин уһаттарбатахпар ыстараап төлөппүттэрэ, көҥүл ылбытым уонна орпут харчыбар хас да хаа ботуруон атыыласпытым. Манна диэн эттэххэ, урут саабын атыылаан, онон арыгылаары хаста да сананан ылбыттааҕым баара. Ол эрэн, киһи эрэ буолларбын, сүрдээҕин туттуммутум. Онуоха айыыларым араҥаччылаабыттара, күүс-көмө буолбуттара диэн билигин бүк эрэллээхпин. Хас санаам мөлтөөн арыгы абылаҥар ыллараары гыннаҕым ахсын, соруйан гыммыт курдук, Арчыны көрсө түһэрим, эбэтэр кини туһунан кимнээх эрэ бэрт сылаастык санаан кэпсэтэллэрин истэрим. Оччоҕуна туох эрэ биллибэт күүс миигин түөскэ анньара, тохтоторо, умса түһүөхпүн ким эрэ өйүүргэ, өрө тардарга дылы гынара, күүс-эрчим эбэрэ. Олох бүппэтэх киһи эбиппин, Айыыларым миигиттэн киэр хайыспатахтар эбит диэн санаа киирбитэ. Ол дьикти санаа хара дьайынан туолбут тулабын тэһэ көппүтэ. Ип-итии салгына суох хостон ыраас салгыҥҥа тахсыбыт киһилии түөһүм муҥунан тыыммытым.
Дьэ, кус көҥүлэ буоларын, омуммар бэрт өр кэтэспитим. Бастакы киириибэр «тэҥҥэ кустуох» диэн кучуйсан хас да буолан бииргэ барбыппыт. Биир атаһым «саха аймахха кэтэһиилээх сандал саас кэлбитинэн» уонна «кус көҥүллэммитинэн» диэн сылтахтаах үрүсээгиттэн буокка хостоон таһаарбытыгар, бу күннэр тухары түгэххэ үтэйиллибит абааһым тахсан кэлбитэ. Ол түүн олус көрүлээбиппит... Кус эрэ, туох эрэ...
Сарсыныгар уһуктан, кэмсинии бөҕөтүн кэмсиммитим. Ону кытта тэҥҥэ «абырахтаныахха баара» диэн саахарга саантаабыт сахсырҕа- лыы арахсыбакка буулуур санаабыттан бэйэм бэйэбэр кыыһырбытым, абарбытым. Өссө да утуйа сытар доҕотторбун эр-биир нэһиилэ уһугун- нартаан, кэм да мээнэнэн мэндээриччи көрө сылдьалларын аахсыбакка, абарбыт санаабар: «Аны миигин кучуйумаҥ! Мин аны көнө суолга турунабын. Миэхэ туорай мас буолумаҥ!» диэн хаһыы былаастаах элэ-была тылбын эппитим. Сэппин-сэбиргэлбин хомунан атын күөлгэ көспутүм. Хас да түүн кус өлөрүөхтээҕэр буолуох дьүһүнүн да көрбөтөҕүм. Чугас эргин аныгы саалар тыастара өрө хабыллан олороро. Ону кытта араас кус саҥатын бары үкчү үтүктэр, угуйар араадьыйаларын холбоон кэбиһэллэрэ. Саҥа саа, манок ылынар кыаҕа суох киһи — мин аал уоппун оттон Баай Байанайбыттан көрдөһөр эрэ кыахтааҕым. Хаһан алгыс этэн билиэмий, көннөрү хайдах сатыырбынан иччилэрим миигин бырастыы гыналларыгар, көнө суолга турарбар күүс-уох биэрэллэригэр, дьэбэрэттэн тахсан биир олус суолталаах үктэли дабайарбар көмөлөһөллөрүгэр, көтөр кынаттаахтан куду анньан кулалларыгар көрдөспүтүм.

Татьяна Поскачина-Татыйык «Табыллыбат/табыллыбыт таптал 2» (Айар, 2022) кинигэтиттэн быһа тардан.
Кинигэ «Айар» бары маҕаһыыннарыгар атыыланар